Η Νομολογία Για Την Κάμψη Της Νομικής Προσωπικότητας

Στην συναλλακτική πρακτική απαντώνται κεφαλαιουχικές εταιρείες (ΑΕ, ΕΠΕ, ΙΚΕ, ΝΕΠΑ), στις οποίες το σύνολο τών μετοχών ή εταιρικών μεριδίων, είναι στην κατοχή ενός και μόνο ατόμου. Εκ του νόμου, αυτές οι εταιρείες είναι υποχρεωμένες να αναφέρουν το γεγονός αυτό στον τίτλο τους. Έτσι έχουμε τις Μονοπρόσωπες ΑΕ, ή Μ. ΕΠΕ ή Μον. ΙΚΕ ή ΝΕΠΑ.

Ενώ οι ΙΚΕ και οι ΕΠΕ εκ του νόμου μπορούν να έχουν ένα ή περισσότερα συγκεκριμένα πρόσωπα ως εκπροσώπους, η περίπτωση των Ανωνύμων Εταιριών ήταν διαφορετική. Τούτο διότι διοικούνταν και εκπροσωπούνταν υποχρεωτικά από ομάδα ατόμων, το Διοικητικό Συμβούλιο. Ο νόμος 4548/2018, όμως, επέτρεψε την υποκατάσταση του Διοικητικού Συμβουλίου από Μονοπρόσωπο Διοικητικό Όργανο, τον Σύμβουλο – Διαχειριστή.

Τίθεται επομένως το ερώτημα, εαν είναι νόμιμη η ίδρυση και λειτουργία Μονομετοχικής Ανώνυμης Εταιρείας, χωρίς Διοικητικό Συμβούλιο, αλλά με Σύμβουλο Διαχειριστή. 

Περαιτέρω, τίθεται το ερώτημα εαν είναι ασφαλής μια τέτοια εταιρεία, ή κινδυνεύει ο μοναδικός μέτοχος και σύμβουλος, να θεωρηθεί ότι δρα ατομικώς και να εξομοιωθεί η εταιρεία του με ατομική επιχείρηση, διακινδυνεύοντας την προσωπική του περιουσία. Τούτο νομικά πραγματοποιείται με την κάμψη της νομικής προσωπικότητας του νομικού προσώπου.

Η άρση ή κάμψη της νομικής προσωπικότητας μιας εταιρείας σύμφωνα με τον Α.Π. ορίζεται ως “η διείσδυση στο υπόστρωμά της νομικής προσωπικότητος και η επέκταση από την εταιρεία στους μετόχους ή εταίρους των συνεπειών που την αφορούν, ή αντιστρόφως η επέκταση των αντίστοιχων συνεπειών από τους μετόχους ή εταίρους στην εταιρεία”. 

Ιστορική Αναδρομή 

Μεχρι το έτος 1994, με σειρά αποφάσεων, υπερίσχυε η “θεωρία του ελέγχου” των κεφαλαιουχικών εταιρειών. Σύμφωνα με αυτή και μόνον η ύπαρξη ενός ατόμου που κατέχει το σύνολο ή έστω την μεγάλη πλειοψηφία των μετοχών ή εταιρικών μεριδίων ήταν αρκετή για την άρση της νομικής προσωπικότητας της εταιρείας. Τούτο διότι, όπως έκρινε τότε ο Άρειος Πάγος (ενδεικτικά 1058/1987), η ύπαρξη της εταιρείας και η συνέχιση των δραστηριοτήτων της εξαρτάται από τη συμμετοχή του συγκεκριμένου προσώπου.

Το έτος 1994, η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου με την 17/1994 απόφασή της, μετέστρεψε τη νομολογία γύρω από το ζήτημα. Έκρινε ότι, ναι μεν η θεωρία του ελέγχου εφαρμόζεται, αλλά αυτή αποτελεί απλώς ένα από τα πολλά κριτήρια που πρέπει να εξετάσει το δικαστήριο, πριν προχωρήσει στην κάμψη της νομικής προσωπικότητας μιας Ανώνυμης Εταιρείας.

Τέλος, η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου και πάλι, με την με αριθμό 2/2013 απόφασή της, εξειδίκευσε τα κριτήρια που πρέπει να χρησιμοποιεί η νομολογία ως εργαλεία, για να κρίνει περί της άρσης της νομικής προσωπικότητας μιας Ανώνυμης Εταιρείας.

Η Απόφαση 2/2013 ΟλΑΠ

Αυτοτέλεια του νομικού προσώπου

Με την ανωτέρω απόφαση, η οποία ακολουθείται εντεύθεν (ενδεικτικά: 537/2016, 355/2018), ο Άρειος Πάγος νομολόγησε ότι ενώσεις προσώπων και σύνολα περιουσίας που συστήνονται για την επιδίωξη ορισμένου σκοπού, μπορούν να αποκτήσουν ικανότητα δικαίου (34 ΑΚ), δηλαδή αυτοτελή νομική προσωπικότητα (61 ΑΚ). Επομένως, ενώσεις προσώπων ή περιουσιών γίνονται αυτοτελείς φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. 

Πρωταρχικό δικαίωμα της ικανότητας δικαίου και της αυτοτελούς νομικής προσωπικότητας, αποτελεί η δυνατότητα για χωριστή, από αυτή των μελών τους, περιουσία. Είναι δηλαδή η περιουσιακή αυτοτέλεια. Αυτή ακριβώς τους προσδίδει “αυθύπαρκτη στο χώρο και συνεχή στο χρόνο οντότητα”.

Ο Α.Π. νομολόγησε ότι η δημιουργία ξεχωριστής νομικής προσωπικότητας, με την παρεπόμενη περιουσιακή αυτοτέλεια, είναι σκοπός του νομοθέτη. Είναι, δηλαδή, δημιούργημα δικαίου ακριβώς διότι με αυτή “εξυπηρετούνται οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες, όπως προπάντων είναι ο περιορισμός της ευθύνης και των κινδύνων κατά την άσκηση της εμπορικής δραστηριότητας με ανάλογη μείωση και του κόστους από τη συμμετοχή σ’ αυτή”.

Πέραν των παραπάνω, συνέπεια της ικανότητας δικαίου των νομικών προσώπων είναι και η ιδιαίτερη ικανότητα ευθύνης τους. Όπως, δηλαδή, αναγνωρίζεται η διαφοροποίηση της περιουσίας του προσώπου από την εταιρεία, αναγνωρίζεται και η διαφοροποίηση της ευθύνης του νομικού προσώπου από το φυσικό.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι, έναντι τρίτων, ευθύνεται αποκλειστικά το νομικό πρόσωπο και όχι τα μέλη του. Επομένως, υπέγγυα είναι η περιουσία του νομικού προσώπου και μόνο.

Κάμψη/Άρση της Αυτοτέλειας

Ως προς την άρση (ή κάμψη) της νομικής προσωπικότητας ο Α.Π. νομολόγησε ότι ο διαχωρισμός δικαιολογείται μόνον όταν εξυπηρετεί τους σκοπούς της χωριστής νομικής προσωπικότητας. Όταν δηλαδή ο σκοπός είναι συμβατός με τις επιδιώξεις του νομοθέτη, ο οποίος θέλησε να περιορίσει την ευθύνη και τον κίνδυνο από την επιχειρηματική δραστηριότητα.

Στην περίπτωση, όμως, που δεν εξυπηρετε, ή υπερβαίνει τον παραπάνω σκοπό, ο διαχωρισμός δεν είναι νομικά ανεκτός. Επομένως κάμπτεται, είτε ευθέως με βάση σχετική διάταξη του νόμου (όπως πx προβλέπεται στις διατάξεις περί διάσπασης εταιρειών), είτε με τις διατάξεις περί καλής πίστης και καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος.

Ειδικότερα σύμφωνα με τον Α.Π. “Η χρησιμοποίηση της εταιρείας για την εξυπηρέτηση σκοπών αποδοκιμαζόμενων από την έννομη τάξη συνιστά απαγορευμένη από το νόμο κατάχρηση του θεσμού της εταιρείας”.

Επομένως, τίθεται ερμηνευτικό ζήτημα περί του τί συνιστά “κατάχρηση του θεσμού” και τι όχι.

Τι ΔΕΝ συνιστά κατάχρηση δικαιώματος

Κατ’ αρχάς, σύμφωνα με το ανώτατο δικαστήριο :

1. Δεν συνιστά καταχρηστική συμπεριφορά η συγκέντρωση των περισσότερων ή και όλων των μετοχών ανώνυμης εταιρείας ή των μεριδίων εταιρείας περιορισμένης ευθύνης σε ένα μόνο πρόσωπο, 
2. Δεν συνιστά καταχρηστική συμπεριφορά η ανωτέρω συγκέντρωση μετοχών, ακόμη και αν το πρόσωπο που συγκεντρώνει τις μετοχές ή τα μερίδια είναι ο διευθύνων σύμβουλος ή ο διαχειριστής της εταιρείας και επομένως, την ελέγχει με αυτόν τον τρόπο τόσο τυπικά όσο και ουσιαστικά. 
3. Δεν συνιστά καταχρηστική συμπεριφορά η ταύτιση των συμφερόντων της εταιρείας με αυτά του βασικού μετόχου ή εταίρου της ή η συστηματική απ’ αυτούς παροχή εγγυήσεων υπέρ της εταιρείας, ούτε η εμφάνισή τους ως των ουσιαστικών φορέων της ασκούμενης από την εταιρεία επιχείρησης. Τούτο διότι αναγνωρίζεται ότι η εταιρεία εξυπηρετεί, σε τελική ανάλυση, τα συμφέροντα των προσώπων αυτών. 
4. Δεν συνιστά καταχρηστική συμπεριφορά η επιλογή μιας κεφαλαιουχικής εταιρείας για την άσκηση μέσω αυτής επιχειρηματικής δραστηριότητας με σκοπό η εταιρεία να λειτουργήσει ως μηχανισμός απορρόφησης των τυχόν δυσμενών συνεπειών της επιχειρηματικής δραστηριότητάς τους, αφού το σκοπό ακριβώς αυτό προορίσθηκε να εξυπηρετεί η κεφαλαιουχική εταιρεία.
5. Δεν λειτουργούν αθέμιτα οι διάφοροι επιχειρηματίες που επιλέγουν κάποιον από τους προαναφερόμενους τύπους της κεφαλαιουχικής εταιρείας για να θωρακίσουν με τα πλεονεκτήματα, που αυτός προσφέρει, την επιχειρηματική δραστηριότητά τους. 

Τι συνιστά κατάχρηση δικαιώματος

Ωστόσο η ανωτέρω αρχή της οικονομικής αυτοτέλειας του νομικού προσώπου υποχωρεί όταν η επίκληση της διαφορετικής προσωπικότητάς της χρησιμεύει για να νομιμοποιηθεί αποτέλεσμα αντίθετο προς τους κανόνες της καλής πίστης.

Προβλέπεται δηλαδή η άρση ή κάμψη της νομικής προσωπικότητα του νομικού προσώπου, όταν οι πράξεις της εταιρείας είναι στην πραγματικότητα πράξεις του κυρίαρχου μετόχου ή εταίρου της που σκόπιμα παραλλάσσονται. 

Η μορφή αυτή κατάχρησης του θεσμού της εταιρείας εκδηλώνεται κυρίως στις περιπτώσεις που ο κυρίαρχος μέτοχος ή εταίρος χρησιμοποιεί τη νομική προσωπικότητα της εταιρείας για :

• να καταστρατηγήσει το νόμο (λ.χ. να παρακάμψει απαγόρευση που τον δεσμεύει ως φυσικό πρόσωπο ) 
• να προκαλέσει με δόλο ζημία σε τρίτο (οπότε θα ανακύπτει και αδικοπρακτική ευθύνη του) 
• να αποφύγει την εκπλήρωση είτε εταιρικών είτε ατομικών υποχρεώσεών του, που δημιουργήθηκαν καθ’ υπέρβαση των πραγματικών εταιρικών ή ατομικών του δυνατοτήτων του.

Ενδείξεις μιας τέτοιας κατάχρησης είναι οι περιπτώσεις όπου:

• υπάρχει ανεπαρκής χρηματοδότηση της εταιρείας.
• ταυτίζεται ή συγχέεται η εταιρική με την ατομική περιουσία του μετόχου/εταίρου, 

Τούτο διότι, εξ αιτίας της ελλιπούς χρηματοδότησης ο επιχειρηματίας μεταφέρει αθέμιτα στους δανειστές της εταιρείας τους κινδύνους από τη δική του στην ουσία επιχειρηματική δραστηριότητα. Παράλληλα, στην περίπτωση της σύγχυσης των περιουσιών αθέμιτα χρησιμοποιεί από τον βασικό μέτοχο/εταίρο η εταιρική περιουσία για τις δικές του δραστηριότητες ή αντιστρόφως επωφελείται η εταιρεία σε βάρος των ατομικών του δανειστών. 

• ο βασικός μέτοχος/εταίρος συναλλάσσεται με παρένθετο πρόσωπο την εταιρεία, 
• η εταιρεία δεν έχει εταιρική οργάνωση,
• η εταιρεία δεν έχει αναπτύξει επιχειρηματική δράση και 
• ο βασικός μέτοχος/εταίρος είναι αυτός στην ουσία που συναλλάσσεται υπό την εταιρική επωνυμία για δικό του όφελος. 

Όταν χρησιμοποιείται δηλαδή η εταιρεία ως “alter ego” του μετόχου, ενώ η συνολική συμπεριφορά του προσώπου προς τα έξω αποκρούει την ύπαρξη εταιρείας, δημιουργώντας την αντικειμενική εντύπωση της προσωπικής του ευθύνης και της εικονικότητας του νομικού προσώπου.

Έννοια Και Νομική Φύση της Κάμψης της Νομικής Προσωπικότητας

Η άρση ή η κάμψη της νομικής προσωπικότητας της εταιρείας, σύμφωνα με τον Α.Π. αποτελεί κύρωση η οποία επιβάλλεται προς αποφυγή της κατάχρησης. Πρωταρχικός στόχος, επομένως, δεν είναι η τιμωρία του μετόχου ή της εταιρείας, αλλά η προστασία των συναλλασσομένων τρίτων. 

Η κύρωση αυτή, είναι σαφώς προσωρινή και περιορισμένη. Αυτό σημαίνει ότι δεν καταλύεται συνολικά η νομική προσωπικότητα της εταιρείας, αλλά παραμερίζεται μόνο η περιουσιακή αυτοτέλεια αυτής και μόνο για τη συγκεκριμένη συναλλαγή. Πρακτικά, λοιπόν, δημιουργείται ακόμα ένας συνοφειλέτης που ευθύνεται για τη ζημία η οποία προκλήθηκε σε τρίτους εξαιτιας της καταχρηστικής συμπεριφοράς είτε της εταιρείας είναι του βασικού μετόχου/εταίρου.

Η Περίπτωση Της Μονομετοχικής ΑΕ Με Μονοπρόσωπο Διοικητικό Όργανο

Από τα παραπάνω και τον αναλυτικό δικανικό συλλογισμό του Αρείου Πάγου είναι σαφές ότι Μονομετοχική Ανώνυμη Εταιρεία, στην οποία ο μοναδικός μέτοχος είναι ταυτόχρονα και Σύμβουλος – Διαχειριστής αυτής, είναι απολύτως νόμιμη. Τούτο προκύπτει και αναλογικά απο τις περιπτώσεις κεφαλαιουχικών εταιριών οι οποίες εκ του νόμου έχουν μονοπροσωπη εκπροσώπηση. 

Επομένως, η ύπαρξη μοναδικού συμβούλου – διαχειριστή ή πολυπροσωπου διοικητικού συμβουλίου, είναι νομικά αδιάφορη για να αρθεί/καμφθεί η νομική προσωπικότητα της Α.Ε. 

Το Δικηγορικό μας Γραφείο, για περισσότερα από 15 χρόνια εξειδικεύεται στο Εταιρικό και Εμπορικό Δίκαιο. Επικοινωνήστε μαζί μας για σας καθοδηγήσουμε και να σας συμβουλεύσουμε σχετικά με τα ζητήματα Ανωνύμων Εταιρειών.